De schoonheid van afscheid

Mijn moeder overleed toen ik 18 was. Ze lag in het ziekenhuis in Leiden. Ik studeerde in Leiden. Het ziekenhuis en de universiteit liggen niet ver uit elkaar. Als ik in de collegebanken zat stelde ik me voor hoe ik haar kon zien liggen als ik door het projectiescherm, de grijze muur daarachter, de bladerloze takken van de bomen en de blauw-gele muren van het ziekenhuis heen zou kunnen kijken. De jaren na haar overlijden had ik moeite met doorleven. Ik stopte met de studie, begon een nieuwe en stopte weer. Nu begrijp ik dat dat rouw is en dat rouw grillig, onvoorspelbaar, niet aan banden te leggen en rauw is. Toen ging ik in therapie. De therapeut spoorde me op een zeker moment aan in gesprek te gaan met m’n vader. M’n vader was, is, pragmatisch. Als ik tegen m’n vader zei: “Pap, als ik m’n vinger zo buig dan doet dat pijn,” zei hij: “Dan moet je je vinger niet zo buigen.” Toegegeven, in dit specifieke voorbeeld werkte dat ook. Maar zo ging dat ook als ik vertelde over mijn verdriet. Met de stem van de therapeut in mijn achterhoofd zei ik tegen m’n vader: “Pap, ik weet dat je me wil helpen, maar als ik vertel over verdriet, dan wil ik eigenlijk helemaal geen hulp. Dan wil ik graag dat je even naar me luistert en me een knuffel geeft.” Sindsdien luistert en knuffelt 'ie of z’n leven ervan af hangt. Helpen versus troosten Onze reflex is vaak: iemand in nood – helpen. Helpen is fijn. Helpen is handen uit de mouwen, in beweging, vooruit en oplossen. Dat kan heel goed zijn: helpen bij een kapotte knie door er een pleister op te doen bijvoorbeeld, of een te zware koffer van iemand overnemen. Maar op verdriet kun je geen pleister doen; lijden kun je niet van iemand overnemen. Wat we dan nodig hebben is troost. Troost is op je handen zitten, blijven staan, vertragen en laten zijn. In haar lezing Een hart dat veel verdragen kan - Blumenbergs antropologie van de troost in Leuven in 2011 vertelt Nadia Sels: Wat de mens uniek maakt is dat hij niet alleen lijdt, maar zich dat ook beseft en daar dan weer aan lijdt. Zo kan de mens ook lijden aan wat geweest is, wat nog zal komen, want niet geweest is of niet zal komen. Mensen lijden aan het lijden. Ik zie aan mijn hond dat dit in ieder geval voor haar niet geldt: ze kan in een drukke straat in volle vaart tegen een lantaarnpaal aanlopen zonder een spoortje schaamte. Ik geloof ook niet dat ze nog regelmatig terugdenkt aan die keer dat we haar naar de dierenarts brachten en dat die haar pijn had gedaan of ons dit kwalijk neemt. Zo bekeken kun je zeggen dat hulp het lijden opheft en troost het lijden aan het lijden opheft. Mijn vader kon mij niet helpen met het verdriet over het verlies van mijn moeder. Hij kon mij wel troosten. Taal troost Helpen is wel wat praktischer, dat geef ik toe. En natuurlijk is er niets mis met het langsbrengen van een pan soep bij iemand in rouw omdat die waarschijnlijk even wat anders aan z’n hoofd heeft dan koken. Maar wil je iemand ook troost bieden: hoe doe je dat dan eigenlijk? Daarvoor nemen Sels en Blumenberg ons nog een klein stukje verder mee in dat unieke van het mens-zijn: de mens kan ook lijden door woorden en symbolen. Die bestaan niet in de fysieke werkelijkheid; die hebben wij zelf bedacht. Denk bijvoorbeeld aan een keer dat je je beledigd voelde door iets dat iemand zei of deed, of een symbool, cartoon, tekening. Ook dit is weer anders voor honden: mijn moeder noemde de hond die toen onze trouwe metgezel was steevast schlemiel en ik geloof niet dat ‘ie daar ooit één kwispel minder om gekwispeld heeft. Het goede nieuws is dat dat ook betekent dat lijden verzacht kan worden via woorden en symbolen. Gedeelde smart is halve smart Het onder woorden brengen van verdriet maakt dat we het kunnen delen. Het lijden wordt (mede)deelbaar. Vandaar de voorgedrukte tekst op de condoleancekaarten bij de Bruna: “Met innige deelneming”. Het is alsof we het lijden letterlijk in stukjes snijden en dat iedereen een stukje leed met je meedraagt, zodat jouw last minder zwaar wordt. Zo wordt veel van ons lijden deelbaar. Als jouw moeder ook is overleden dan kunnen wij dat deel van ons verdriet met elkaar delen. Maar jij bent niet precies mijn moeder kwijtgeraakt en ik niet precies de jouwe, dus het verlies van precies onze moeders kunnen we niet delen. Dat stukje van ons verdriet is ondeelbaar en dat maakt het ondragelijk(er). Voor dat stukje verdriet ben je ontroostbaar. Dit verklaart waarom in veel adviezen over hulp en troost bij verlies wordt aangeraden voorzichtig te zijn met zinnen als: “Dat herken ik”, “Ik snap wat je bedoelt”, “Ik begrijp het.” Want dat is deels waar, deels onmogelijk. Rituelen troosten Troosten is dus luisteren en delen in het verdriet. Ook rituelen helpen niet, rituelen troosten. Rituelen bij verlies, verdriet en lijden scheppen ruimte om emoties met elkaar te kunnen delen zodat we ze samen kunnen dragen. Het maken van een ritueel helpt om de werkelijkheid te verpakken in dat laagje van woorden, symbolen, betekenis en structuur. Dat doen we toch wel - we kunnen niet anders als mensen - maar door het bewust in te zetten heb je zelf invloed op hoe en met welke woorden en symbolen je dat wil doen. Door een ritueel zelf te maken krijg je het gevoel niet passief overgeleverd te zijn aan de werkelijkheid die zich aandient, maar dat je er actief in heb ingegrepen en er betekenis aan hebt gegeven. De moraal van dit verhaal? Help alleen als je het lijden weg kunt nemen; in alle andere gevallen: troost, bijvoorbeeld door het samen maken van een troostrijk ritueel.

En hoe dat de wereld een mooiere plek maakt

Zit jij al de hele week elke avond om half negen klaar voor de SBS6 romcoms die jaarlijks rond 14 februari worden uitgezonden? Of vind jij Valentijnsdag overdreven, commerciële, Amerikaanse onzin?

Een paar antwoorden zodat je weet wat je van mij kunt verwachten.

Je bent superblij voor je lieve vrienden en je zou zoveel tegen ze willen zeggen. Hoe maak je daar nou een mooie, ontroerende, niet te lange, niet te korte toespraak van, die je ook nog eens goed je mond uit krijgt op DE dag? Ik vind het leuk om samen met je op zoek te gaan naar de rode draden in de verhaal, de kern van je boodschap, de woorden die passen, de ontroering en de lach. Samen knutselen we dan jou toespraak. Zoals deze, die ik samen met Aaf maakte voor haar vrienden Marieke en Tony. Lieve Marieke en Tony, Het was in het restaurant dat Marieke tegen mij zei: “Zie je die man daar?” Tony zat aan een tafel, helemaal bovenaan de trap, dronk een Leffe Blond en las een boek. “Dat is mijn masseur en ik vind hem zo aantrekkelijk!” Ik had de rest van de middag weinig meer aan Marieke, met wie ik daar in de bediening werkte. Niet veel later gingen we uit en daar was de masseur weer. Ik weet niet of er die avond veel gezegd is, maar er is wel veel gezoend. Naar huis fietsend in het eerste ochtendlicht, dacht ik, dit zou hem wel eens kunnen zijn. En nu zijn we hier. Marieke en ik waren collega’s, maar we leerden elkaar echt kennen na werktijd. Op de trap buiten op het terras, met een wijntje en een sigaretje in de hand, vonden we elkaar omdat we allebei net uit een relatie kwamen. We deelden kommer en kwel maar zagen ook elkaars kwaliteiten en moedigden elkaar aan die te gebruiken. Er ontstond een sterkte connectie tussen ons die we steeds vaker mee naar de werkvloer namen, tot we niet meer samen mochten werken, omdat we geen oog meer voor onze klanten zouden hebben. Ik ging van het delen van de kommer en kwel met Marieke, naar relatieadvies van Tony. Als ik bij Tony op de massagetafel lig, informeert hij altijd even hoe het ervoor staat; drukt me op het hart dat ik niks for granted moet nemen en dat er voor mij vanzelf ook iemand voorbij komt. Hij geeft ook tips. Bijvoorbeeld, maak een lijstje met 20 eigenschappen waarvan je zou willen dat je partner eraan voldoet. Kies de 5 belangrijksten en daar moet de ideale man aan voldoen. Om ervoor te zorgen dat ik ook tussen de massagesessies door gemotiveerd blijf, heeft hij me een USB-stick vol afleveringen van een hoe-word-ik-succesvol-guru gegeven. Die zegt bijvoorbeeld: “If you want to be successful, find someone who has achieved the results that you want, copy what they do and you will achieve the same results.” Ik moet wel oppassen dat ik straks niet drie kinderen bij drie verschillende partners heb, want dat lijkt me een uitdaging, maar zo’n liefde als die tussen Tony en Marieke: JA! Lieve Marieke en Tony, wat vind ik het een eer om hier vandaag te mogen getuigen van jullie liefde. Ik was bij jullie eerste kus. Ik heb naast jullie mogen staan in jullie reis als vader en extra moeder van Mia en Liz, wat soms best een zoektocht was. Kort geleden begon een nieuwe etappe in jullie reis als papa en mama van James. Jullie vullen elkaar aan. Tony weet altijd wel hoe het moet en heeft overal een antwoord op. Marieke gaat meer op haar gevoel af. Tony maakt de beste bami voor zijn meisjes. Marieke maakt collages waarin je haar sensitiviteit en wil om te creëren terugziet, net als in haar werk als ethisch consulent. Tony is een ondernemer pur sang en weet hoe hij mensen aan het werk krijgt. Jullie delen de liefde voor het bourgondische leven, vintage, vinyl platen met jaren ’70 en ’80 muziek en leven in elkaars rommel. En om het allemaal in balans te houden, kan het ook af en toe even goed knallen tussen jullie. Houd de liefde, warmte, zorgzaamheid en passie die ik zie als ik naar jullie kijk stevig vast. Ik zal er zijn om jullie daaraan te helpen herinneren op de momenten, die gaan komen, waarop je denkt, waarom ook alweer? I’m your girl!

Een schaterlach, een biggelend traantje, herkenning in de ogen. Dát wil je bereiken als je een bruidspaar toespreekt.

Vlak voor ik geboren werd overleed mijn opa. Mijn ouders hadden hem trots verteld dat ik, hun eerste kind, zijn eerste kleindochter, geboren zou worden. Hij zou het niet meer meemaken. Toen ik zes was overleed mijn opa. Ik mocht niet mee naar de begrafenis. Ik begreep dat niet en probeerde steeds voor me te zien hoe het eruit zou zien. Toen ik vijftien was overleed mijn oma. Ik schreef een gedicht en droeg het voor op de uitvaart. Toen ik achttien was overleed mijn moeder. Met mijn vader en broer gaven we vorm aan de uitvaart van begin tot eind, op onze manier. We kozen teksten en muziek. Ik schreef een gedicht en droeg dat voor. Geen kleffe cake, wel poffertjes na afloop. Toen ik vijfentwintig was overleed mijn oma. De laatste week waakten haar kinderen en kleinkinderen naast haar bed. Soms was ze nog even bij ons, maar ze was steeds vaker ergens anders, tot ze daar bleef. Ze ging toen mijn broer en ik net binnen waren. We hadden onze jas nog aan. Mijn tante en ik wasten haar en kleedden haar netjes aan. Ik schreef een gedicht voor haar en droeg dit voor op de uitvaart. Wij droegen haar zelf naar haar laatste rustplaats. Voor de oplettende lezer: twee opa’s, twee oma’s, dan zouden we er moeten zijn. Maar ik was zo gelukkig op te groeien met drie opa’s en drie oma’s. Toen mijn laatste opa overleed vertelden ze mij dat hij gevonden was op de rand van het bed. Dat leek mij de allerbeste manier om te gaan. Gewoon even gaan liggen en niet meer opstaan. Mijn oma overleed toen mijn moeder en ik onderweg waren naar haar toe. De verpleegkundige vertelde het bijna beschaamd. Ik was blij dat ze gegaan was toen het haar tijd was. Toen ik tweeëndertig was overleed mijn schoonvader. Mijn schoonmoeder en vriend zaten naast zijn bed. Ik zat naast hen. Hij stierf in een dag. Het ging snel en toch langzaam. Mijn vriend interviewde zijn moeder over haar leven met hem. Ik schreef haar verhaal op en droeg het voor tijdens de uitvaart. Die uitvaart werd geleid door Lilian. Een wat? Vroeg ik nog, toen de uitvaartverzorger vroeg of we een ritueelbegeleider wilden betrekken. Het leek ons een goed idee. Ik zag haar aan het werk, en ik dacht: ik wil jou zijn.  Het is niet bijzonder dat mensen overlijden. Wij zijn allemaal geboren voor de dood. Maar de onomkeerbaarheid en dat er dus maar één laatste keer is, dát heeft me altijd gefascineerd. Dat moet goed zijn. Daar moet gedaan worden wat er te doen staat, gezegd worden wat er te zeggen is. Dat kan niet opnieuw. Dat zaadje was al vroeg gepland. Ik wist heel lang niet wat er uit dat kleinte groene puntje dat, van lieverlee, boven de aarde uit begon te steken zou groeien. Tot drie jaar geleden. Het besluit was genomen; ik moest het alleen nog hardop durven zeggen.