Spreek je verliefd/verloofd/ getrouwde vrienden toe!

Mijn moeder overleed toen ik 18 was. Ze lag in het ziekenhuis in Leiden. Ik studeerde in Leiden. Het ziekenhuis en de universiteit liggen niet ver uit elkaar. Als ik in de collegebanken zat stelde ik me voor hoe ik haar kon zien liggen als ik door het projectiescherm, de grijze muur daarachter, de bladerloze takken van de bomen en de blauw-gele muren van het ziekenhuis heen zou kunnen kijken. De jaren na haar overlijden had ik moeite met doorleven. Ik stopte met de studie, begon een nieuwe en stopte weer. Nu begrijp ik dat dat rouw is en dat rouw grillig, onvoorspelbaar, niet aan banden te leggen en rauw is. Toen ging ik in therapie. De therapeut spoorde me op een zeker moment aan in gesprek te gaan met m’n vader. M’n vader was, is, pragmatisch. Als ik tegen m’n vader zei: “Pap, als ik m’n vinger zo buig dan doet dat pijn,” zei hij: “Dan moet je je vinger niet zo buigen.” Toegegeven, in dit specifieke voorbeeld werkte dat ook. Maar zo ging dat ook als ik vertelde over mijn verdriet. Met de stem van de therapeut in mijn achterhoofd zei ik tegen m’n vader: “Pap, ik weet dat je me wil helpen, maar als ik vertel over verdriet, dan wil ik eigenlijk helemaal geen hulp. Dan wil ik graag dat je even naar me luistert en me een knuffel geeft.” Sindsdien luistert en knuffelt 'ie of z’n leven ervan af hangt. Helpen versus troosten Onze reflex is vaak: iemand in nood – helpen. Helpen is fijn. Helpen is handen uit de mouwen, in beweging, vooruit en oplossen. Dat kan heel goed zijn: helpen bij een kapotte knie door er een pleister op te doen bijvoorbeeld, of een te zware koffer van iemand overnemen. Maar op verdriet kun je geen pleister doen; lijden kun je niet van iemand overnemen. Wat we dan nodig hebben is troost. Troost is op je handen zitten, blijven staan, vertragen en laten zijn. In haar lezing Een hart dat veel verdragen kan - Blumenbergs antropologie van de troost in Leuven in 2011 vertelt Nadia Sels: Wat de mens uniek maakt is dat hij niet alleen lijdt, maar zich dat ook beseft en daar dan weer aan lijdt. Zo kan de mens ook lijden aan wat geweest is, wat nog zal komen, want niet geweest is of niet zal komen. Mensen lijden aan het lijden. Ik zie aan mijn hond dat dit in ieder geval voor haar niet geldt: ze kan in een drukke straat in volle vaart tegen een lantaarnpaal aanlopen zonder een spoortje schaamte. Ik geloof ook niet dat ze nog regelmatig terugdenkt aan die keer dat we haar naar de dierenarts brachten en dat die haar pijn had gedaan of ons dit kwalijk neemt. Zo bekeken kun je zeggen dat hulp het lijden opheft en troost het lijden aan het lijden opheft. Mijn vader kon mij niet helpen met het verdriet over het verlies van mijn moeder. Hij kon mij wel troosten. Taal troost Helpen is wel wat praktischer, dat geef ik toe. En natuurlijk is er niets mis met het langsbrengen van een pan soep bij iemand in rouw omdat die waarschijnlijk even wat anders aan z’n hoofd heeft dan koken. Maar wil je iemand ook troost bieden: hoe doe je dat dan eigenlijk? Daarvoor nemen Sels en Blumenberg ons nog een klein stukje verder mee in dat unieke van het mens-zijn: de mens kan ook lijden door woorden en symbolen. Die bestaan niet in de fysieke werkelijkheid; die hebben wij zelf bedacht. Denk bijvoorbeeld aan een keer dat je je beledigd voelde door iets dat iemand zei of deed, of een symbool, cartoon, tekening. Ook dit is weer anders voor honden: mijn moeder noemde de hond die toen onze trouwe metgezel was steevast schlemiel en ik geloof niet dat ‘ie daar ooit één kwispel minder om gekwispeld heeft. Het goede nieuws is dat dat ook betekent dat lijden verzacht kan worden via woorden en symbolen. Gedeelde smart is halve smart Het onder woorden brengen van verdriet maakt dat we het kunnen delen. Het lijden wordt (mede)deelbaar. Vandaar de voorgedrukte tekst op de condoleancekaarten bij de Bruna: “Met innige deelneming”. Het is alsof we het lijden letterlijk in stukjes snijden en dat iedereen een stukje leed met je meedraagt, zodat jouw last minder zwaar wordt. Zo wordt veel van ons lijden deelbaar. Als jouw moeder ook is overleden dan kunnen wij dat deel van ons verdriet met elkaar delen. Maar jij bent niet precies mijn moeder kwijtgeraakt en ik niet precies de jouwe, dus het verlies van precies onze moeders kunnen we niet delen. Dat stukje van ons verdriet is ondeelbaar en dat maakt het ondragelijk(er). Voor dat stukje verdriet ben je ontroostbaar. Dit verklaart waarom in veel adviezen over hulp en troost bij verlies wordt aangeraden voorzichtig te zijn met zinnen als: “Dat herken ik”, “Ik snap wat je bedoelt”, “Ik begrijp het.” Want dat is deels waar, deels onmogelijk. Rituelen troosten Troosten is dus luisteren en delen in het verdriet. Ook rituelen helpen niet, rituelen troosten. Rituelen bij verlies, verdriet en lijden scheppen ruimte om emoties met elkaar te kunnen delen zodat we ze samen kunnen dragen. Het maken van een ritueel helpt om de werkelijkheid te verpakken in dat laagje van woorden, symbolen, betekenis en structuur. Dat doen we toch wel - we kunnen niet anders als mensen - maar door het bewust in te zetten heb je zelf invloed op hoe en met welke woorden en symbolen je dat wil doen. Door een ritueel zelf te maken krijg je het gevoel niet passief overgeleverd te zijn aan de werkelijkheid die zich aandient, maar dat je er actief in heb ingegrepen en er betekenis aan hebt gegeven. De moraal van dit verhaal? Help alleen als je het lijden weg kunt nemen; in alle andere gevallen: troost, bijvoorbeeld door het samen maken van een troostrijk ritueel.

We waren er ooit zo goed in... Weet je nog, toen je net kon praten? Één van de eerste dingen die grote mensen van kleine kinderen dan vragen is: gedag zeggen. “Zeg eens dag tegen die mevrouw!” Scholen zijn ook goed in afscheidsrituelen: met de glijbaan het raam uit naar groep drie en in groep acht een groot werkstuk, kamp én musical. Ons gezin ging vroeger meerdere keren per jaar op vakantie naar dezelfde camping. Een heleboel andere gezinnen deden dat ook. Dus moesten wij na elke vakantie weer afscheid nemen van onze vrienden. Rondom vrijdag-wisseldag kenden we allerlei rituelen: donderdagavond was het bonte avond en de dag van vertrek onttrokken we ons zoveel mogelijk van het inpakken en schoonmaken in de huisjes of caravans, niet op de laatste plaats om nog tijd met elkaar door te kunnen brengen rondom de picknicktafel. Elke auto die vertrok werd door de achterblijvende groep uitgezwaaid tot ‘ie aan het eind van het zandpad om de hoek verdwenen was. Ik zat dan inmiddels al te huilen op de achterbank en voelde m’n moeders hand zachtjes over m’n scheenbeen wrijven. Met terugkijken kom je vooruit Het begon dus goed, maar nu ik een groot mens ben, zijn er ook veel situaties waarin ik het afscheid nemen ontwijk. Ik piep er liever tussenuit. Op een verjaardag, ongemakkelijk zwaaiend: “Ik doe het even zo, hoor!” Of op de laatste dag van een baan zo weinig mogelijk aandacht vestigen op mezelf en vroeg naar huis. “Ja, nee, ik was al weg…” Tsja, het lekt bij de loodgieter, blijkt wel weer. Want ik weet dondersgoed hoe belangrijk goed afscheid nemen is! Ons hele leven nemen we afscheid: van periodes in het leven, vriendschappen, dromen, ideeën, gezondheid, dierbaren en uiteindelijk van het leven zelf. Afscheid nemen is niet alleen maar gedag zeggen. Als we goed afscheid nemen laten we achter ons wat geweest is én nemen we mee wat van waarde is. Zo ontstaat er ruimte voor het openen van nieuwe deuren en het omarmen van dat wat er is. Doe je dat niet dan sleep je emoties, overtuigingen en verwachtingen mee die niet meer bij het nu horen. Relikwieën uit het verleden die prima op een altaartje ergens mogen blijven staan, maar die je niet dag in dag uit onder je arm mee moet nemen. Daar houden ze je tegen om in het nu te zijn, te genieten van wat er is en nieuwe kansen en ervaringen te omarmen. Ik zie dat op werkvloeren gebeuren: we gaan het helemaal anders doen! Er komt een plan van aanpak, planning, milestones en met een beetje geluk worden de successen gevierd. Maar er wordt geen afscheid genomen van het oude. Na een jaar blijken de excelletjes van Evert die altijd zo fijn werkten toch nog stilletjes op de achtergrond in omloop. Die excelletjes gaan niet lekker samen met de nieuwe werkwijze waardoor die niet zo uitpakt als de bedoeling was en iedereen daarop loopt te mopperen. Die excelletjes van Evert moeten nog bedankt, uitgezwaaid en begraven worden. Afscheid hoort bij verlies en rouw Afscheid nemen is een onderdeel van het rouwproces. Hierbij is rouw niet iets wat je alleen maar doet als er iemand weggaat of overlijd. Rouw kan gaan over alle vormen van verlies. Hoe groot en zwaar rouw voelt hangt deels samen met de impact die het verlies heeft op je leven. Dat is voor iedereen anders. De één pakt het leven na het overlijden van een naaste redelijk snel weer op; de ander kan totaal uit het veld geslagen zijn van het verlies van een hond of konijn. Voor de één kan het verlies van geloof iets zijn dat een gat slaat in zijn of haar identiteit; waar de ander op zeker moment denkt: “Hm, nee, ik geloof niet dat ik nog in God geloof zoals vroeger.” En over tot de orde van de dag… Rouwexpert Manu Keirse zegt: “Rouw is als een vingerafdruk: direct herkenbaar en toch voor ieder individu anders.” Hij beschrijft rouw als vier taken waar aan gewerkt moet worden: de waarheid van het verlies onder ogen zien, de pijn die bij het verlies hoort doorvoelen, het leven opnieuw vormgeven zonder die- of datgene die/dat je verloren bent en herinneren en opnieuw genieten van het leven. Deze taken volgen elkaar niet op, maar lopen door elkaar. Zo kan ik 17 jaar na het overlijden van mijn moeder nog altijd af en toe denken: “Ze kan toch niet zomaar weg zijn??”, terwijl ik met volle teugen geniet van het leven. Rituelen horen bij afscheid Afscheid nemen hoort bij rouwen. Rituelen horen bij afscheid nemen. Sommige rituelen ontstaan gewoon, zoals het afscheidsritueel op de camping. Rituelen kun je ook maken. Het voordeel daarvan is dat je in het ontwerp van een ritueel rekening kunt houden met wat je wil dat het ritueel doet. Je kunt er een stukje loslaten instoppen én een stukje vasthouden. Je besteedt aandacht aan het onder ogen zien van het verlies, de bijbehorende emoties en geniet samen van herinneringen. En om echt impact te hebben zorg je dat alle elementen van het mens-zijn geraakt worden: het denken, het voelen, het spirituele en het lijf. En dat is dus wat ik doe! Maak kennis met de schoonheid van afscheid! Iedereen die afscheid nam, neemt of zal nemen, en misschien juist wel diegene die er liever stilletjes tussenuit piept, laat ik graag kennismaken met de schoonheid van afscheid nemen en afscheidsrituelen. De bijeenkomst Avond over Afscheid staat in het teken van afscheid nemen in de breedste zin. Ik vertel over afscheid nemen en het gebruik van symbolen en rituelen, toepasbaar in alle denkbare situaties van verlies en afscheid. En om niet alleen het denken maar ook het voelen, het spirituele en het lijf aan te spreken doen we samen een ritueel. Doe mee met een eigen verlies in gedachten, groot of klein. Kies zelf wat je met andere deelnemers wil delen of dat je liever luistert. De eerstvolgende Avond over Afscheid organiseer ik met uitvaartverzorger Monique Kaldenbach in de Afscheidskamer Maarssenbroek (Reigerskamp 611 te Maarssen) op dinsdagavond 28 mei 2024 van 19.30 tot 21.00 uur. Wil je hierbij zijn? Meld je aan via info@kaldenbachuitvaartzorg.nl.

En hoe dat de wereld een mooiere plek maakt

Zit jij al de hele week elke avond om half negen klaar voor de SBS6 romcoms die jaarlijks rond 14 februari worden uitgezonden? Of vind jij Valentijnsdag overdreven, commerciële, Amerikaanse onzin?

Een paar antwoorden zodat je weet wat je van mij kunt verwachten.

Een schaterlach, een biggelend traantje, herkenning in de ogen. Dát wil je bereiken als je een bruidspaar toespreekt.

Vlak voor ik geboren werd overleed mijn opa. Mijn ouders hadden hem trots verteld dat ik, hun eerste kind, zijn eerste kleindochter, geboren zou worden. Hij zou het niet meer meemaken. Toen ik zes was overleed mijn opa. Ik mocht niet mee naar de begrafenis. Ik begreep dat niet en probeerde steeds voor me te zien hoe het eruit zou zien. Toen ik vijftien was overleed mijn oma. Ik schreef een gedicht en droeg het voor op de uitvaart. Toen ik achttien was overleed mijn moeder. Met mijn vader en broer gaven we vorm aan de uitvaart van begin tot eind, op onze manier. We kozen teksten en muziek. Ik schreef een gedicht en droeg dat voor. Geen kleffe cake, wel poffertjes na afloop. Toen ik vijfentwintig was overleed mijn oma. De laatste week waakten haar kinderen en kleinkinderen naast haar bed. Soms was ze nog even bij ons, maar ze was steeds vaker ergens anders, tot ze daar bleef. Ze ging toen mijn broer en ik net binnen waren. We hadden onze jas nog aan. Mijn tante en ik wasten haar en kleedden haar netjes aan. Ik schreef een gedicht voor haar en droeg dit voor op de uitvaart. Wij droegen haar zelf naar haar laatste rustplaats. Voor de oplettende lezer: twee opa’s, twee oma’s, dan zouden we er moeten zijn. Maar ik was zo gelukkig op te groeien met drie opa’s en drie oma’s. Toen mijn laatste opa overleed vertelden ze mij dat hij gevonden was op de rand van het bed. Dat leek mij de allerbeste manier om te gaan. Gewoon even gaan liggen en niet meer opstaan. Mijn oma overleed toen mijn moeder en ik onderweg waren naar haar toe. De verpleegkundige vertelde het bijna beschaamd. Ik was blij dat ze gegaan was toen het haar tijd was. Toen ik tweeëndertig was overleed mijn schoonvader. Mijn schoonmoeder en vriend zaten naast zijn bed. Ik zat naast hen. Hij stierf in een dag. Het ging snel en toch langzaam. Mijn vriend interviewde zijn moeder over haar leven met hem. Ik schreef haar verhaal op en droeg het voor tijdens de uitvaart. Die uitvaart werd geleid door Lilian. Een wat? Vroeg ik nog, toen de uitvaartverzorger vroeg of we een ritueelbegeleider wilden betrekken. Het leek ons een goed idee. Ik zag haar aan het werk, en ik dacht: ik wil jou zijn.  Het is niet bijzonder dat mensen overlijden. Wij zijn allemaal geboren voor de dood. Maar de onomkeerbaarheid en dat er dus maar één laatste keer is, dát heeft me altijd gefascineerd. Dat moet goed zijn. Daar moet gedaan worden wat er te doen staat, gezegd worden wat er te zeggen is. Dat kan niet opnieuw. Dat zaadje was al vroeg gepland. Ik wist heel lang niet wat er uit dat kleinte groene puntje dat, van lieverlee, boven de aarde uit begon te steken zou groeien. Tot drie jaar geleden. Het besluit was genomen; ik moest het alleen nog hardop durven zeggen.